Terapie ekspresywne - w czym może pomóc taniec, sztuka i praca z głosem

Czym są terapie ekspresywne? Czy sztuka może leczyć i uzdrawiać, czy może być formą skutecznej terapii i wspierać rozwój człowieka? Czy sztuka to jedynie nieszkodliwa zabawa? Stara legenda mówi o tym, że pewien chiński cesarz, aby sprawdzić jak żyje się jego poddanym, przebierał się za zwykłego człowieka i udawał się do różnych miast w swoim cesarstwie. Tam słuchał tego, co ludzie śpiewają i jaką grają muzykę.

Terapie ekspresywne – co to jest?

Po wysłuchaniu tego co grano i śpiewano w mieście wiedział, czy żyjący tam ludzie są szczęśliwi, jak im się żyje i w jakim stanie są ich dusze. Ta stara historia jest bliska założeniom nowoczesnych terapii ekspresywnych. To jak człowiek wyraża się w śpiewie, tańcu, rysunku odzwierciedla stan jego duszy i to co dzieje się w jego życiu. Uważa się też, że poprzez twórczą ekspresję można dotrzeć do emocjonalnego, czy mentalnego źródła bólu, czy problemu uwolnić je i na skutek tego otworzyć się na lepsze i bardziej światłe życie.
Terapie ekspresywne to wspólna nazwa dla różnych form terapii i uzdrawiania przez sztukę, takich jak: taniec, sztuki plastyczne, praca z głosem, kreatywne pisanie. Od tysięcy lat, różne formy działań artystycznych były ważnym elementem uzdrawiających rytuałów. Poprzez rożne rodzaje sztuki ludzie próbowali wyrazić to co trudne do nazwania lub porozumieć się z tym co uważali za święte i nadprzyrodzone.
Wśród tak zwanych ludów pierwotnych taniec, śpiew, rysowanie znaków i symboli, wspólna gra na bębnach itp., były istotnym elementem życia społecznego i ważnych rytuałów pozwalających jednoczyć ludzi wobec wspólnego zagrożenia, czy celebrować życie i jego ważne momenty.
W kulturze Europy tradycja zbiorowych rytuałów tanecznych i swobodnego uprawiania sztuki jako formy uzdrawiania i terapii zanikła na wiele wieków. Warto zwrócić uwagę, na to że mimo, iż swobodna ekspresja artystyczna, straciła swoją funkcje pośrednika w kontakcie z bóstwem na rzecz zorganizowanej religii, różne formy sztuki sakralnej: chorały gregoriańskie, czy freski lub obrazy religijne odgrywały ważną rolę w życiu religijnym. Sztuka pomagała w skontaktowaniu się z bóstwem poprzez działanie na zmysły, budzenie przeżyć estetycznych, otwierała bramy duszy.

Sztuka jako edukacja i terapia

Możemy uznać, że jednym z praprzodków spisanej koncepcji edukacji i rozwoju człowieka poprzez sztukę jest Platon. Można go współcześnie zakwalifikować jako zwolennika holistycznej i intermodalnej teorii edukacji. W swojej teorii edukacji twierdził, że aby wykształcić dobrego obywatela należy go wszechstronnie kształcić w różnych formach sztuki-poezja, chorea (połączenie recytacji z ruchem), filozofii i sztuce dialogu jak i w ćwiczeniach fizycznych.
Inspiracje teorią Platona były do niedawna żywe w Europie. Osoba wykształcona, oprócz zawodu, uczyła się także obcować ze sztuką lub sama ją uprawiała. Taki wzór edukacji był jeszcze popularny w Polsce przed drugą wojną światową. Mimo, że wyjaśniające wpływ kreatywności na rozwój człowieka, teorie psychologiczne dopiero się rozwijały, ludzie instynktownie wiedzieli, że matematyka i przedmioty ścisłe mogą kształcić umysł ale duszę może kształcić sztuka.
W latach 60-tych i 70-tych w USA rozwijało się wiele szkół psychoterapii oraz wiele form działań artystycznych i performance. Wiele artystów brało udział w treningach psychoterapii, wielu psychoterapeutów interesowało się możliwością wykorzystania sztuki jako formy terapii. Stworzyło to klimat sprzyjający rozwojowi różnych szkół terapii terapii ekspresywnych, zajmujących się terapeutycznym wykorzystaniem tańca, działań plastycznych, muzycznych, działań teatralnych i sztuki słowa.
Jednym z wybitnych przedstawicieli tego nurtu jest Anna Halprin, która tworzyła działania artystyczne z pogranicza tańca współczesnego, eksperymentalnego teatru, grup spotkaniowych, terapii i działań o charakterze społecznym. Między innymi (w latach 60-tych) tworzyła działania teatralne dla białych i czarnych tancerzu w celu przekroczenia podziałów rasowych. W swojej pracy podejmowała trudne i ważne tematy społeczne. Prowadziła udane warsztaty teatru tańca z chorymi na AIDS, czy raka.
Jeden z nurtów terapii ekspresywnych, w USA, ma swe korzenie w działalności teatru J. Grotowskiego. Ludzie, którzy zetknęli się z Grotowskim lub pracowali z jego uczniami, przyjechali do USA i tam zaadaptowali koncepcje i ćwiczenia teatru Grotowskiego w pracy terapeutyczno-rozwojowej.

Wypróbuj również afirmacje, które pozytywnie wpłyną na Twoje życie. Sięgnij po książkę Pokochaj swoje życie. Nauka skutecznych afirmacji z Louise Hay.

Podstawowe założenia terapii ekspresywnych

Różne formy artystycznej ekspresji były od wieków ważnym elementem uzdrawiających i religijnych rytuałów wszystkich kultur, a współcześnie są wykorzystywane w terapii. Dzieje się tak ponieważ różne formy sztuki, oddziałując na różne zmysły, mają duży wpływ na stan emocji, świadomość i mogą mieć duże działanie terapeutyczne, na przykład:

Uprawianie sztuki może redukować stres i być formą uwalniania się od napięcia.
Dla ludzi, którzy lubią tańczyć, pisać, czy malować jest oczywiste, że wykonywanie tych działań redukuje napięcie i może być skuteczną strategią pozwalającą radzić sobie ze stresem. Kiedy człowiek zaczyna tańczyć, pisać, czy śpiewać napięcie ustępuje. W naszej historii jest wiele przykładów takiego wykorzystania pieśni. Na przykład, aby lepiej przetrwać trudne chwile, powstańcy poprzez wspólny śpiew podnosili się na duchu.
Ekspresja artystyczna pomaga wyrażać uczucia i w ten sposób uwalnia napięcie związane z tłumieniem uczuć i rozwija ich świadomość.
Sztuka, niezależnie od formy jaką się posługujemy, czy będzie to taniec, obraz, czy dźwięk, pozwala na wyrażanie, trudnych do wyrażenia uczuć, w sposób symboliczny. To co jest trudne do uświadomienia sobie, nazwania i wyrażenia, może o wiele łatwiej zostać wyrażone i przedstawione w formie artystycznej ekspresji, a nawet często jest to o wiele bardziej czytelne niż słowa. Gest taneczny, obraz, czy ton głosu mogą przekazać szybciej i więcej niż dziesiątki słów.
Uprawianie sztuki może ułatwić lepszy kontakt ze sobą, ze swoją duszą.
Uprawianie dowolnej formy sztuki może być okazją do skupienia się na swoim wnętrzu, świecie swoich przeżyć. W swobodnej ekspresji artystycznej, możliwe i łatwiejsze staje się odrzucenie oceniania i cenzury. Pojawiają się chwile głębokiego wyciszenia i wglądu w swoją wewnętrzną prawdę i głos swojej duszy.
Przeżycia estetyczne mają wartość terapeutyczną i wspierają rozwój osobowości.
Przeżycia estetyczne, chwile zachwytu i inspiracji związane z oglądaniem jakiegoś dzieła sztuki, czy własnym uprawianiem sztuki można obok przeżyć duchowych zaliczyć do doświadczeń szczytowych. Osoby realizujące się w życiu, według badań jednego z pionierów psychologii humanistycznej Abrahama Maslowa, częściej przeżywają doświadczenia szczytowe niż inni ludzie. Potwierdza to tezę, że przeżycia estetyczne, zaliczające się do przeżyć szczytowych, wspierają rozwój osobowości i mają działanie terapeutyczne.
Intermodalność.
W terapiach ekspresywnych nie chodzi o skupienie się na jednej formie sztuki. We śnie nie widzimy tylko obrazów, nie słyszymy tylko dźwięków. We śnie aktywne są wszystkie zmysły. Ludzka dusza posługuje się wszystkimi zmysłami. Poprzez uprawianie różnych form sztuki aktywizujemy różne obszary mózgu, poruszamy różne aspekty życia, badamy różne rodzaje doświadczenia. Według Psychologii Zorientowanej na Proces, „prawda naszej podświadomości” jest najbardziej dostępna w najmniej zajętym kanale. Ktoś kto jest dobry w tańcu, może zaniedbywać intelekt. Zdarza się , że znawca książek, ma „dwie lewe nogi” i zaniedbuje ruch itd. Kiedy uprawiamy sztukę i terapie intermodalną, poruszamy się po wszystkich kanałach: kinestetycznym-taniec i praca z ciałem, wizualnym-sztuki plastyczne, werbalnym-kreatywne pisanie itp, zaś grupa terapeutyczna i jej otoczenie symbolizuje relacje i świat, poprzez które także możemy odkrywać siebie.
Praca intermodalna ma też znaczenie w rozwoju uzdolnień artystycznych. W niektórych historiach o Mistrzach Kung Fu, czy Zen wspomina się, że ich nauczyciele polecili im studiować kaligrafie. Co ma wspólnego studiowanie kaligrafii z nauką Zen, czy Kung Fu? Jest to właśnie przykład podejścia intermodalnego. Intermodalność zakłada, że wąska specjalizacja ma swoje ograniczenia. Muzyk będzie inaczej grał jeżeli będzie się interesował poezją, czy przejdzie trening dramy, plastyk zacznie inaczej rozumieć sztuki plastyczne jeżeli nauczy się tańczyć itd.
Kreatywność.
Uprawianie rozmaitych form sztuki rozwija kreatywność, a twórcze myślenie wydaje się szczególnie potrzebne w dzisiejszych czasach, kiedy tempo życia wymaga szybkiego i trafnego reagowania na ciągle zmieniającą się sytuacje. Działania twórcze na polu sztuki są treningiem wspierającym rozwój kreatywności i mogą wspierać w rozwijaniu zdolności twórczego myślenia także w innych dziedzinach życia zawodowego, czy osobistego.
Zasada krystalizacji.
Poprzez wyrażanie swoich emocji, myśli, czy przeżyć z pomocą różnych form sztuki zachodzi proces krystalizacji, w wyniku którego mamy jaśniejszy obraz swoich emocji, myśli, stanów wewnętrznych. Niejasne stany wewnętrzne ulegają transformacji, można spojrzeć na nie na zewnątrz siebie i zobaczyć je w formie wiersza, obrazu, czy ruchu tanecznego. Ułatwia do rozwijanie zdrowego dystansu i perspektywy wobec własnych przeżyć. Często w wyniku procesu krystalizacji, możemy lepiej zrozumieć siebie, czy łatwiej dokonać trudnych wyborów i podjąć ważne decyzję. Wszystkie formy artystycznej ekspresji mają wiele podobieństw i rządzą nimi podobne prawa. Jednak każdy rodzaj terapii ekspresywnych działa na swój unikalny sposób, daje coś, czego nie może dać inna forma ekspresji.
Poniższa charakterystyka nie wyczerpuje tematu, ani nie przedstawia wszystkich form kreatywnej ekspresji, jest jedynie krótkim wprowadzeniem, pozwalającym, w uproszczeniu zrozumieć terapeutyczne działanie niektórych form artystycznej ekspresji.

Terapie ekspresywne – przyjemne i pożyteczne

Często sami dla relaksu sięgamy po elementy terapii kreatywnych. Podświadomie czujemy, że łatwiej poradzimy sobie z emocjami, puszczając głośno muzykę i tańcząc, dając przy tym upust pozytywnej lub negatywnej energii. Skupienie uzyskać możemy np. malując obrazy lub spisując swoje myśli. Ta ostatnia technika może zastąpić nam nawet rozmowę z psychologiem, gdyż podczas niej jesteśmy w stanie przeprowadzić swoją autoterapię. Podczas opisywania tego, co nam chodzi po głowie, jesteśmy w stanie uświadomić sobie nasze lęki i pragnienia, z których wcześniej nie zdawaliśmy sobie sprawy. Dzięki temu możemy ustrzec się różnych dolegliwości, zarówno wynikających z psychiki (np. nerwica, uzależnienie), jak i chorób psychosomatycznych, wynikających ze stresu. Warto również zapoznać się z naszym artykułem, opisującym, skąd biorą się choroby.

Terapia tańcem

Spośród różnych form ekspresji artystycznej, taniec chyba najbardziej ćwiczy ciało i stąd jako forma terapii jest bliski wszelkim formom pracy z ciałem. Poprzez poruszanie i ćwiczenie różnych obszarów ciała, w tańcu terapeutycznym można kształtować osobowość człowieka, czy przepracowywać ważne życiowe problemy, podobnie jak w ćwiczeniach bioenergetyki ale w charakterystyczny dla tańca sposób. Oczywiście taki trening musi być prowadzony w szczególny sposób, co może się bardzo różnić od powszechnie znanych lekcji tańca tym, że chodzi bardziej o przeżycie tańca, doświadczenie własnego ciała i rozwijanie jego świadomości, niż o końcowy wynik-ładny ruch, zgodny z zasadami techniki tańca.

Terapeutyczny teatr tańca

Pozwala na podejmowanie ważnych tematów z życia uczestników i odgrywanie ich w formie teatru tańca, co pozwala na głębokie przepracowanie wzorców. Forma teatru tańca umożliwia terapeutyczną pracę z odgrywanymi rolami społecznymi i głębszą strukturą rodziny, grupy czy relacji, która jest odgrywana i uzdrawiania w trakcie sesji.

Mandale

Mandale można nazwać zwierciadłem duszy. Poprzez pracę mandale jest też możliwe lepsze rozumienie siebie. Poprzez elementy rysunku: kolor, rodzaj kreski, kompozycje, kształty i symbole przemawia nasza podświadomość. Jeżeli znamy sztukę interpretacji możemy zrozumieć, co poprzez formę mandali przekazuje nam nasza dusza. Rysowanie samo w sobie może uwalniać napięcia i mieć działanie terapeutyczne i wspierać ewolucje wewnętrznego procesu.

Wypróbuj antystresowe kolorowanki dla dorosłych.

Terapia poezją i kreatywne pisanie

Jest wiele terapeutycznych zastosować pisania. Samo zapisywanie swoich przeżyć często pozwala się od nich zdystansować i spojrzeć na nie z innej perspektywy. Poprzez pisanie wierszy, czy czytanie wierszy wybitnych poetów można spojrzeć na życie inaczej, uzyskać dostęp do innej perspektywy, większej wrażliwości. Zobaczyć swoje przeżycia w zupełnie innym, twórczym świetle.

Praca z głosem

Głos dostarcza wiele cennych informacji na temat naszego stanu wewnętrznego i samopoczucia. Poprzez uwolnienie głosu można odzyskać pewność siebie, czy uwolnić głęboko tłumione uczucia.
Śpiewanie samogłosek, czy innych uzdrawiających dźwięków może pomóc w uwolnieniu się od złego nastroju, czy „starego bagażu”, który nie jest już nam potrzebny.
Uprawiając różne rodzaje artystycznej ekspresji można wspierać rozwój osobowości, budzić kreatywność, wzmacniać poczucie własnej wartości i kontaktu ze sobą.
Jak powiedział wielki perski mistyk Rumi:

Bóg szanuje tych którzy pracują,
a kocha tych, którzy tańczą.

Pozwolenie na twórczą ekspresję i kontakt z pięknem może czasami łatwiej i wyżej wznieść duszę człowieka niż długi i mozolny wysiłek. Piękno ma moc wyzwalania duszy z ograniczeń.
Jak mówi stare przysłowie: